Co odziedziczymy z konta OFE i ZUS

Jak wiadomo, każdy ubezpieczony w ZUS pracownik odprowadza co miesiąc składkę emerytalną, wynosząca 19,52 proc. zarobków. Obecnie trafia ona na dwa lub trzy konta: podstawowe konto ZUS (I filar), subkonto ZUS (II filar) i ewentualnie konto w OFE (II filar). Pytanie brzmi: które składki podlegają dziedziczeniu w przypadku śmierci ubezpieczonego, a które bezpowrotnie przepadają?

Odpowiedź na pozór jest prosta, ale w miarę, jak zagłębimy się w temat, stanie się skomplikowana. Zacznijmy jednak od bezspornych faktów: otóż składki emerytalne zgromadzone na podstawowym koncie ZUS (I filar) nie podlegają dziedziczeniu. Koniec, kropka. Z chwilą śmierci ubezpieczonego, jego składki przejmowane są przez ZUS i zasilają budżet tej instytucji. Nie zobaczy ich nigdy ani małżonka zmarłego, ani jego dzieci.

Inaczej przedstawia się sprawa ze składkami zgromadzonymi na rachunku w OFE i na subkoncie ZUS (II filar). Podlegają one dziedziczeniu na tych samych zasadach, niezależnie od konta. Zanim poznamy reguły tego dziedziczenia, zatrzymajmy się na chwilę i spróbujmy oszacować wielkość zgromadzonych kwot.

Po wejściu w życie nowelizacji ustawy o OFE i zmuszeniu nas do podjęcia decyzji o kontynuowaniu bądź zaniechaniu oszczędzania w OFE, podział naszej składki emerytalnej (19,52 proc.) pomiędzy poszczególne konta wygląda następująco: 12,22 proc. jest zapisywane na indywidualnym koncie podstawowym w ZUS, 7,3 proc. zostanie zapisane na indywidualnym subkoncie w ZUS (dotyczy rezygnujących z OFE), 4,38 proc. zostanie zapisane na indywidualnym subkoncie w ZUS (dotyczy osób, które zechcą pozostać w OFE), 2,92 proc. zostanie zapisane na koncie w OFE (oczywiście, dotyczy tylko osób, które zechcą pozostać w OFE).

Ewentualne dziedziczenie dotyczy zatem 7,3 proc. naszych składek (gromadzonych co miesiąc) na subkoncie ZUS albo też 4,38 proc. na subkoncie ZUS i 2,92 proc. na koncie OFE.

To podsumowanie nie oddaje jednak całej prawdy, gdyż nie uwzględnia faktu, że w 2014 roku aż 51 proc. aktywów (kapitału ze składek) zgromadzonych na rachunkach w OFE zostało „przeprowadzonych” na subkonta w ZUS. Oznacza to, że procentów opisujących podział składki pomiędzy poszczególne konta nie należy traktować dosłownie, gdyż subkonta ZUS wzbogaciły się jednorazowo kosztem OFE i są tam obecnie zapisane całkiem spore kwoty.

Podział procentowy nie uwzględnia także tzw. suwaka, czyli mechanizmu przesuwania na 10 lat przed datą przejścia na emeryturę po 1/10 rocznie kapitału z OFE na subkonto w ZUS.

Przejdźmy teraz do reguł dziedziczenia. Ustawa o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych przewiduje wypłatę środków zgromadzonych na rachunku osoby ubezpieczonej w związku z jej śmiercią w dwóch częściach. Pierwsza część należy się małżonkowi zmarłego członka OFE, druga część należna jest osobie wskazanej (uposażonej) przez zmarłego członka OFE.

Zgodnie z postanowieniem art. 131 ustawy, OFE dokonuje wypłaty połowy środków zgromadzonych na rachunku zmarłego na rachunek małżonka w otwartym funduszu, w zakresie, w jakim środki te stanowiły przedmiot małżeńskiej wspólności majątkowej. Jeżeli więc nie nastąpiło żadne ograniczenie wspólności, na rachunek małżonka, prowadzony w OFE, zostanie przelana połowa zgromadzonych środków. Jeżeli małżonek zmarłego nie ma rachunku w OFE i nie założy go samodzielnie, fundusz zobowiązany jest taki rachunek założyć.

Co ciekawe, o pieniądze zgromadzone w OFE lub na subkoncie ZUS przez osobę zmarłą mogą ubiegać się także byli małżonkowie, o ile do momentu rozwodu, separacji czy umowy wyłączającej wspólność małżeńską pomiędzy członkiem OFE a partnerem obowiązywała ustawowa wspólność majątkowa.

Środki zgromadzone na rachunku zmarłego członka OFE, które nie zostaną wypłacone małżonkowi ubezpieczonego, przekazywane są, zgodnie z postanowieniem art. 132, osobom uposażonym przez zmarłego. Wypłaty takiej dokonuje się w terminie trzech miesięcy, ale nie wcześniej niż w terminie miesiąca od dnia przedstawienia dokumentu stwierdzającego tożsamość osoby uprawnionej. Wypłata następuje w formie wypłaty jednorazowej lub w ratach płatnych przez okres nie dłuższy niż dwa lata, zgodnie z pisemną dyspozycją osoby uprawnionej.

Osób uprawnionych może być kilka. Zmarły, wybierając osoby uprawnione do dziedziczenia, zaznacza udziały procentowe każdej z wymienionych osób - otrzymają one wypłaty w formie bezpośredniej (przekaz pocztowy lub przelew). Natomiast, jeśli uposażonym jest współmałżonek, to może (ale nie musi) przekazać uzyskane środki na swój rachunek lub na subkonto w ZUS lub OFE.

Osoba ubiegająca się o wypłatę środków po zmarłym obowiązana jest okazać: odpis aktu zgonu, odpis aktu małżeństwa oraz pisemne oświadczenie stwierdzające, czy do chwili śmierci członka funduszu nie zaszły żadne zmiany w stosunkach majątkowych między małżonkami.

Jeżeli wskazano uposażonych, kapitał zgromadzony na rachunku OFE nie wchodzi w skład masy spadkowej i tym samym nie mają tu zastosowania przepisy Kodeksu cywilnego (np. uznanie uposażonego za niegodnego dziedziczenia nie ma znaczenia przy przyznaniu środków z OFE).

W razie braku osób wskazanych przez zmarłego, zgromadzone na subkoncie pieniądze wchodzą w skład spadku. W przypadku, gdy osoba uposażona odrzuciła spadek, nie może się ona domagać wypłacenia środków zgromadzonych na rachunku zmarłego.

Wszystkie powyższe reguły dziedziczenia dotyczą także subkonta w ZUS.

Podkreślmy, że zarówno spadkobiercy prawni, jak i inne osoby wskazane przez członka OFE, odziedziczą środki z funduszu (oraz z subkonta ZUS) tylko wtedy, gdy członek OFE (właściciel subkonta ZUS) umrze jeszcze przed przyznaniem mu świadczenia emerytalnego.

Cezurą jest zatem osiągnięcie wieku emerytalnego. Jednakże osobie uposażonej przez emeryta, który posiadał subkonto ZUS i zmarł w okresie pierwszych trzech lat pobierania emerytury, należy się rodzaj rekompensaty - wypłata jednorazowego świadczenia pieniężnego w postaci tzw. wypłaty gwarantowanej (patrz infografika).

Wypłata gwarantowana jest ustalana jako różnica między kwotą środków zewidencjonowanych na subkoncie ZUS a iloczynem liczby pełnych miesięcy, jakie upłynęły od początku miesiąca, w którym po raz pierwszy wypłacono emeryturę, do końca miesiąca, w którym nastąpiła śmierć emeryta, oraz 1/37 części kwoty zewidencjonowanej na tym subkoncie.

Brak wskazania osoby uposażonej oznacza wskazanie jako osoby uposażonej współmałżonka, o ile w chwili śmierci emeryta pozostawał z nim we wspólności majątkowej, a w pozostałych przypadkach wypłata gwarantowana wchodzi w skład spadku.