Elżbieta Czyżewska - jej życie to materiał na film

Pamiętamy ją z takich filmów jak "Żona dla Australijczyka" i "Małżeństwo z rozsądku" Stanisława Barei, "S@motność w sieci" Witolda Adamka, "Rękopis znaleziony w Saragossie" Wojciecha Jerzego Hasa, "Kocham kino" Piotra Łazarkiewicza czy "Wszystko na sprzedaż" Andrzeja Wajdy. Nazywano ją "Królową polskiej komedii", "Polską Marylin Monroe" albo "Cybulskim w spódnicy". Elżbieta Czyżewska, bo o niej mowa, zmarła trzy lata temu 17 czerwca 2010. Przegrała walkę z rakiem przełyku. Miała 72 lata. Była nałogową palaczką. Papieros i zapalniczka stanowiły stały element jej wizerunku. Związana była z warszawskimi teatrami STS i Dramatycznym, ale największą popularność przyniosły jej filmy.

Urodziła się w Warszawie 14 maja 1938 roku. Ojciec Jan zginął w czasie wojny. Matka Jadwiga z domu Gimpel była krawcową. Część dzieciństwa spędziła w Domu Dziecka w Konstancinie.

Na scenie zadebiutowała w 1958 roku grając córkę Illa w "Wizycie starszej pani" Fredericka Durrenmatta w reżyserii Ludwika Rene. Gdy współpracując z tym reżyserem zagrała postać Maggie w "Po wypadku" Arthura Millera wracający wtedy z Moskwy autor osobiście pogratulował aktorce wspaniałej kreacji i wtedy zaczęto nazywać ją "polską Marylin Monroe". Dodajmy, że gdy Jerzy Markuszewski zaproponował jej współpracę z teatrem STS była pierwszą wykonawczynią piosenki "Kochankowie z ulicy Kamiennej", którą uważano za hymn tego teatru.

Jej ekranowym debiutem był udział po pierwszym roku studiów w kręconym na Mazurach dokumentalnym filmie Jana Łomnickiego, w którym zagrała dziewczynę przechadzającą się w tle. W filmie fabularnym Elżbieta Czyżewska zadebiutowała epizodem w "Cafe pod Minogą" Bronisława Broka, ale pierwszą poważną jej rolą była postać Renaty w "Mężu swojej żony" Stanisława Barei.

Potem zagrała jeszcze w takich filmach Barei jak "Żona dla Australijczyka", gdzie kreowała tancerkę zespołu Mazowsze Hankę Rębowską i "Małżeństwo z rozsądku", gdzie oglądaliśmy ją w roli Joanny .

Ale były też komedie "Giuseppe w Warszawie" Stanisława Lenartowicza i "Gdzie jest generał?" Tadeusza Chmielewskiego.
Trzeba też pamiętać, że oprócz komedii Elżbieta Czyżewska miała w swym dorobku także interesujące role dramatyczne, jak pielęgniarka Kazia potrafiąca się jako jedyna przeciwstawić środowisku w małym miasteczku w "Milczeniu" Kazimierza Kutza, czy młoda Niemka Luzzi Rhode w "Pierwszym dniu wolności" Aleksandra Forda.

Wystąpiła też w najsłynniejszym filmie Wojciecha Jerzego Hasa "Rękopis znaleziony w Saragossie", gdzie kreowała postać Frasquetti Salero. Grała też w filmach swego pierwszego męża Jerzego Skolimowskiego. W "Rysopisie" wcieliła się w postaci Teresy, Barbary i żony Leszczyca oraz w "Walkowerze", gdzie zagrała epizodyczną rolę dziewczyny na dworcu.

W 1965 roku Czyżewska i Skolimowski rozwiedli się. Wtedy aktorka wyszła za ówczesnego warszawskiego korespondenta New York Timesa Davida Halberstama. Było to 13 czerwca tego roku w dniu, gdy otrzymała "Złotą maskę". Początkowo jako laureat nagrody Pulitzera za tekst, w którym potępił elitę rządzącą Wietnamem Południowym Halberstam był mile widziany na ówczesnych warszawskich salonach, ale gdy opublikował artykuł krytykujący ówczesnego I sekretarza KC PZPR Władysława Gomułkę stał się persona non grata. Wyjechał z Polski, ale Czyżewska musiała podjąć decyzję czy pozostanie w kraju, czy też wyjedzie z mężem. Początkowo pozostała w kraju, wszak była tutaj gwiazdą.

Wkrótce jednak nadszedł Marzec 1968. Publicznie krytykowana przez władze i media postanowiła wyjechać z Polski. Co ciekawe przed odlotem na Okęciu poddano ją rewizji osobistej co miało być formą upokorzenia. Jednak jeszcze w tym samym roku Elżbieta Czyżewska powróciła do Polski, by zagrać w filmie "Wszystko na sprzedaż". Powrót aktorki nie był życzliwie przyjęty przez władze. Od tego czasu Czyżewska nie grała w polskich filmach przez prawie trzynaście lat.

Mieszkała z mężem w Nowym Jorku, ale nie udało jej się kontynuować kariery aktorskiej na taką skalę jak w Polsce.
Od czasu do czasu pojawiała się na ekranie w niewielkich rolach charakterystycznych. W 1969 roku zagrała pokojówkę w filmie "Putney Swope" Roberta Downeya, Sr. W 1971 roku zagrała w "Kręgu pierwszym" Aleksandra Forda - filmie zrealizowanym według powieści Aleksandra Sołżenicyna. Zaangażowanie Czyżewskiej było jednym z powodów, że film ten nie wszedł w Polsce do rozpowszechniania.

W 1974 roku zagrała na scenie m.in. w Yale Repertory Theatre, w "Biesach" Dostojewskiego w reżyserii Andrzeja Wajdy.

W 1977 roku jej małżeństwo z Halberstamem rozpadło się i Czyżewska wpadła w uzależnienie alkoholowe. Po Sierpniu 1980 aktorka przyjechała do Polski. Zagrała w "Debiutantce" Barbary Sass, "Limuzynie Daimler-Benz" Filipa Bajona i w "Odwecie" Tomasza Zygadły.

W 1987 roku Yurek Bogajewicz oraz Agnieszka Holland zrealizowali film "Anna". Opowiada on o burzliwych relacjach Czyżewskiej z Joanną Pacułą.

Jeszcze w tym samym roku aktorka zagrała w "Kocham kino" Piotra Łazarkiewicza, a potem pojawiła się w "Straconych latach" Sidneya Lumeta i w "Niewłaściwym miejscu" Louisa Yansenna. Był to jej pierwszy w USA film, w którym zagrała pierwszoplanową rolę.

W 1990 roku zagrała w "Pozytywce" Costy-Gavrasa i w epizodycznej roli w "Sprzedawcy cadillaków" Rogera Donaldsona. W roku 1991 zagrała kolejny epizod tym razem w "Pocałunku przed śmiercią".

W 1994 roku Elżbieta Czyżewska zagrała w filmie "Szczur" Jana Łomnickiego. Powróciła też na scenę Teatru Dramatycznego grając Louisa w "Szóstym stopniu oddalenia" Johna Guarre'a w reżyserii Piotra Cieślaka. Dwa lata później zagrała razem z Jeanne Moreau w komedii "I Love You, I Love You Not". W 1997 roku zasiadła w Jury Konkursu Głównego na 22. Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni, a w roku 2003 roku odcisnęła dłoń na Promenadzie Gwiazd w Międzyzdrojach.

W 2005 roku podczas I Nowojorskiego Festiwalu Filmów Polskich zorganizowano przegląd filmów z Elżbietą Czyżewską. W roku 2006 pojawiła się w filmie "S@motność w sieci" Witolda Adamka w roli nieznajomej z Nowego Orleanu. W tym samym roku zagrała także w sztuce "Darkling" w The 13th Street Theater by w 2007 roku zagrać w tej sztuce na scenie Teatru im. Aleksandra Fredry w Gnieźnie. Było to 14 czerwca. Przed śmiercią zagrała jeszcze w jednym z odcinków serialu "Układy".
Elżbieta Czyżewska to postać, której barwny i burzliwy życiorys nadaje się znakomicie na film fabularny, albo na serial. Na razie na temat jej losów jedynie Iza Komendołowicz napisała książkę "Elka".

O znakomitej aktorce opowiadają ci, którzy ją znali i z nią pracowali. Póki co losy tej niezapomnianej aktorki wciąż czekają na swego scenarzystę i reżysera.