Jak sporządzić testament i jak go w razie potrzeby zmienić? Czy musimy iść do notariusza?

Najprostszą formą testamentu jest testament własnoręczny (holograficzny). Spadkodawca może sporządzić testament w ten sposób, że napisze go w całości pismem ręcznym, wskaże w nim spadkodawców, podpisze i opatrzy datą.

Aby taki testament był ważny, muszą być spełnione następujące warunki:

• musi być w całości napisany pismem ręcznym, nie możemy posłużyć się żadnymi urządzeniami technicznymi, na przykład maszyną do pisania czy komputerem;
• musi być czytelny, inaczej nie wywoła żadnych skutków prawnych;
• powinien być podpisany własnoręcznie przez spadkodawcę pełnym imieniem i nazwiskiem;
• spadkodawca, spisując ostatnią wolę własnoręcznie, musi umieścić na nim rzeczywistą datę spisania testamentu (dzień, miesiąc i rok) - brak daty z reguły powoduje nieważność dokumentu.

Najbardziej bezpieczną formą jest testament notarialny. Udział notariusza gwarantuje sporządzenie dokumentu z zachowaniem wszystkich przepisów ustawy i to, że nasza ostatnia wola wyrażona zostanie precyzyjnie. Nie znaczy to jednak, że testament odręczny jest „mniej ważny” niż ten notarialny. Testament sporządzony w formie aktu notarialnego przechowywany jest w kancelarii notarialnej przez 10 lat od daty jego sporządzenia, a po upływie tego czasu przekazywany jest do archiwum ksiąg wieczystych.

Wspólny testament zawsze będzie nieważny. Zgodnie bowiem z dyspozycją normy prawnej zawartej w artykule 942 Kodeksu cywilnego testament może zawierać rozporządzenie tylko jednego spadkodawcy. Oznacza to, że wspólne testamenty są prawnie niedopuszczalne. Za takie należy uważać dokument, który zawiera rozporządzenie spadkowe dokonane przez więcej niż jedną osobę. Spadkodawcy nie mogą więc złożyć wspólnych oświadczeń zawierających dyspozycje co do ich majątku na wypadek śmierci w jednym dokumencie, nawet jeśli są małżonkami objętymi małżeńską wspólnością majątkową.

Możliwe jest natomiast spisanie dwóch oddzielnych testamentów obejmujących rozrządzenie majątkiem i w każdym z nich powołanie do spadku drugiego małżonka. Gdy jeden z nich umrze, drugi obejmie po nim spadek. Wtedy będzie mógł przepisać, co zechce na dzieci, wnuki lub inne osoby.

Testament możemy odwołać w każdej chwili, nawet na łożu śmierci. Nie ma też znaczenia, ile testamentów za życia sporządzimy, liczy się zawsze ten ostatni.

Na odwołanie testamentu są trzy sposoby:

• sporządzenie nowego testamentu;
• zniszczenie poprzedniego lub pozbawienie go cech, od których zależy jego ważność;
• dokonanie zmian, z których wynika wola odwołania go.

Może się zdarzyć, że spadkobiercy będą chcieli testament unieważnić. Nie jest to wcale łatwe. Trzeba udowodnić, że testator - spadkodawca - w chwili sporządzania testamentu był niepoczytalny albo też zaszły takie okoliczności, które zakłócały jego swobodne dysponowanie ostatnią wolą, na przykład przymus, groźba itp. Sąd bardzo ostrożnie podchodzi do takich kwestii. Nawet jeśli spadkobiercy przedstawią dokumenty zaświadczające o leczeniu psychiatrycznym testatora i zeznania świadków, sąd powołuje biegłych do szczegółowego zbadania sprawy.

Zachowek jest uprawnieniem do żądania określonej sumy pieniędzy od spadkobierców lub spadkobiercy dziedziczącego czyjś majątek na podstawie testamentu. Ta instytucja prawna ma chronić najbliższą rodzinę spadkodawcy w sytuacji, gdy on sam zapisze wszystko, co posiada, komuś spoza jej grona lub tylko jednemu z najbliższych. Do zachowku uprawnieni są wyłącznie zstępni (dzieci, wnuki, prawnuki), małżonek oraz rodzice spadkodawcy. Jednak prawo to przysługuje im tylko wtedy, jeśli rzeczywiście dziedziczyliby oni po zmarłym na podstawie ustawy, gdyby nie spisał i nie zostawił testamentu, w którym do spadku powołał inne osoby. Nie ma prawa do zachowku rodzeństwo spadkodawcy ani dzieci czy wnuki tego rodzeństwa, a także małżonek - jeżeli spadkodawca wystąpił o rozwód z jego winy, a żądanie to było uzasadnione. Uprawnionym należy się zachowek stanowiący połowę wartości całego działu spadkowego, jaki przypadłby im przy dziedziczeniu ustawowym. Jeśli natomiast uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo zstępnym jest małoletni, należą mu się aż dwie trzecie działu spadkowego.

W testamencie można też zadysponować konkretnymi składnikami majątku na rzecz określonych osób. Spadkodawca może więc, na przykład, przekazać dom jednemu dziecku, samochód drugiemu, a firmę trzeciemu. Z chwilą śmierci staną się oni właścicielami tych składników spadku. Testator może bowiem dokonać tak zwanego zapisu windykacyjnego, którego przedmiotem może być m.in. nieruchomość, auto, zbywalne prawo majątkowe (np. spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego), przedsiębiorstwo, gospodarstwo rolne lub służebność. Nie można natomiast w ten sposób rozdysponować pieniędzy - tu wchodzi w rachubę tylko zapis zwykły. Przedmiot zapisu windykacyjnego automatycznie przechodzi na własność obdarowanego. Beneficjent zapisu odpowiada za długi spadkowe, solidarnie ze spadkobiercami i proporcjonalnie do wartości otrzymanych rzeczy, ale z ograniczeniem do wartości zapisu. Ma również obowiązek spłacić roszczenia o zachowek, jeśli uprawniony do niego nie może otrzymać go od spadkobierców. Zapis windykacyjny może się znaleźć wyłącznie w testamencie notarialnym, który jednak może być w każdej chwili przez testatora odwołany, nawet testamentem własnoręcznym.

Wykonawca testamentu (wskazana imiennie przez spadkodawcę w testamencie każda pełnoletnia osoba fizyczna, posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych) może zarządzać całym majątkiem spadkowym lub jego częścią. Ma to znaczenie, gdy na przykład w skład spadku wchodzi przedsiębiorstwo albo gospodarstwo rolne. Dopuszczalne jest powołanie więcej niż jednego wykonawcy.

Przepisy nie określają, po jakim czasie musi nastąpić otwarcie i ogłoszenie testamentu. Zazwyczaj następuje to z chwilą śmierci spadkodawcy i po przedłożeniu dowodu zgonu. Sąd lub notariusz otwiera i ogłasza treść ostatniej woli testatora.

W razie wątpliwości co do autentyczności testamentu biegły musi ustalić czy testament faktycznie został spisany lub tylko podpisany przez spadkodawcę. Jeżeli grafolog w wydanej opinii stwierdzi, że testament został sfałszowany, czyli nie został napisany przez testatora, sąd może stwierdzić nieważność dokumentu.