Wielkanocne symbole - jajka, kurczaki, kaczki... Skąd się wzięły?

PRZECZYTAJ TAKŻE:
Dziś Niedziela Wielkanocna - najważniejsze święto chrześcijańskie
Szreniawa: Kuc zjawił się na Wielkanoc
W Krakowie organizowane są nawet Targi Wielkanocne

Dawniej sprawa była jasna - dominowały kurczaki. Ale od paru lat to także żółte kaczorki podbijają stragany i świąteczne stoiska. Są kaczki z pluszu, waty, gumy, plastiku, styropianu, cukru, czekolady - jak kto woli. Wiele firm cukierniczych wytwarza je nawet w wersji upominkowej. Na przykład wielkopolska spółka Hildebrand z Opalenicy już parę lat temu wypuściła na rynek figurki kaczek z białej czekolady, zapakowane w kolorowe woreczki z celofanu. Te świąteczne łakocie otrzymały wdzięczną nazwę "Kaczuszka". Niektórzy oceniali wtedy żartem, że ta moda miała związek z... polityką. A ściślej - z okresem rządów braci Kaczyńskich.

Ba, w swoim czasie w internecie krążył satyryczny film animowany, w którym hardy kaczor mówi "spadaj" do przestraszonego kurczaka. Kiedy ten ostatni próbuje tłumaczyć, że od lat był symbolem Wielkanocy, dowiaduje się, że teraz kaczory będą patronować nowym, lepszym świętom. To była czytelna aluzja do sytuacji z jesieni 2005 roku, kiedy władzę w Polsce przejęło PiS pod wodzą Jarosława Kaczyńskiego, a prezydentem został Lech Kaczyński.

Wypieranie wielkanocnych kurczaków przez kaczki - jak sugerowano w satyrze - mogło mieć związek z polityką, ale - mimo wszystko - zaskakiwało, gdyż przełamywało wieloletnie tradycje i przyzwyczajenia Polaków. Po przegranej PiS w wyborach 2007 roku, a zwłaszcza po katastrofie smoleńskiej, w której zginął prezydent Lech Kaczyński, "kacze motywy" są rzadsze w polskiej codzienności. Żarty z "kaczek" w obliczu tragedii z 10 kwietnia 2010 roku przestały bawić.

A jakie są rzeczywiste, a nie upolitycznione, źródła "drobiarskiej" symboliki Wielkanocy, wykorzystywanej przez dekoratorów, handel, także popkulturę? Głównym atrybutem świąt Wielkiej Nocy od wieków jest jajko, które symbolizuje odrodzenie, początek nowego życia. Łacińskie powiedzenie "ab ovo", czyli "od jaja", znaczy tyle samo, co: od samego początku, od Adama i Ewy.

Angielski fizjolog, William Harvey, w XVII wieku sformułował słynne zdanie "Omne vivum ex ovo", czyli: "Wszystko co żyje, pochodzi z jaja". W warstwie symbolicznej co do tej kwestii panowała zgoda - z tym jednak, że wszyscy mieli na myśli i wykorzystywali w obrzędach i dekoracjach jaja najpopularniejsze, czyli kurze. I w tym sensie kurczaki wygrywają wielkanocną "rywalizację" w sferze symboliki. Jaja kacze dziś stosowane są głównie w przemyśle spożywczym, ale w ograniczonym zakresie. W sklepach i na straganach nadal handluje się głównie jajami kurzymi, o wiele rzadziej właśnie kaczymi, przepiórczymi i strusimi.

Tymczasem pozostaje znany dylemat" co było pierwsze - jajko czy kura? Jeśli sięgnąć do mitów i tradycji kultury, przewagę ma kura. Już w starożytnym Rzymie znane były święte kury, z pomocą których wróżono, czy powiodą się operacje wojenne. O sukcesie miał przesądzać dobry apetyt tego drobiu, a o porażce - jego brak. Na polskiej wsi kury były tradycyjną potrawą weselną i stąd wzięło się ludowe porzekadło: "nierade kury na wesele, ale muszą". W Hiszpanii znane jest powiedzenie "wiwat kura, choćby i pypciowata", co w polskim ujęciu oznacza: "lepsze jest wrogiem dobrego; nie gardźmy rzeczami małymi". A w znanej bajce La Fontaine'a występuje kura znosząca złote jaja, której zabicie oznacza chciwość i głupotę.

W pierwowzorze, czyli w bajce Ezopa, tym złotym ptakiem jest z kolei gęś, natomiast o kaczkach w podobnym kontekście przekazy historyczne i literackie milczą. Mamy za to warszawską legendę Artura Oppmana "Złota kaczka", w której piękna królewna, zaklęta w tego ptaka, oferowała biednemu Lutkowi bogactwo, ale nie pozwalała dzielić się dukatami z innymi ludźmi. - O złotej kaczce słuch zaginął - wywodził morał Oppman. - I dzięki Bogu! Bo zła to musiała być boginka, kiedy za warunek stawiała: sobie, nie komu!

Każdy bodaj zna słynną baśń Andersena "Brzydkie kaczątko", która także podkreśla mankamenty kaczek, a na tym tle - dla przeciwwagi - opowiada o pięknym i szlachetnym łabędziu. Równie popularna jest rymowana bajka Juliana Tuwima "Kaczka dziwaczka", w której ten ptak przedstawiony jest jako stworzenie bardzo zabawne, bo naiwne i bezmyślne.

Trzeba zaznaczyć, że słowo "kaczka" pojawiło się w Polsce dopiero w XIV wieku w odniesieniu do ptaka żyjącego dziko, a w XV wieku - dla określenia ptaka udomowionego. Wcześniej w języku prasłowiańskim kaczki nazywano "ątami" lub "ątkami", co było zbliżone do dzisiejszego rosyjskiego słowa "utka" czy niemieckiego "Ente". Większość językoznawców twierdzi, że współczesna nazwa "kaczka" pochodzi od pieszczotliwego skrótu imienia Katarzyna. Inni, choć z mniejszym przekonaniem, wywodzą to określenie od zawołania "kać! kać" lub "kacz! kacz! " albo od czasownika "kakać", czyli wydalać.

W Wielkopolsce - co ciekawe - kaczka przywołuje znacznie lepsze skojarzenia, przynajmniej w wariancie kulinarnym. Kaczka po poznańsku, z czerwoną kapustą i pyzami, to wręcz kultowe danie regionalne, a w Poznaniu działa nawet lokal "Złota kaczka", który je serwuje. Tyle, że nie jest to raczej typowe danie wielkanocne.